Je bent geen doorgeefluik van Wilders, journalist

Journalisten die voor- en tegenstanders opvoeren zonder ongefundeerde aantijgingen en aantoonbare onzin recht te zetten, stimuleren en belonen degene die het hardst liegt. Wees geen doorgeefluik en vermijd false balance-verslaggeving.

Gepubliceerd in NRC Handelsblad op 13 december 2016

Vrijdag werd een prominent Nederlands politicus veroordeeld wegens groepsbelediging en het aanzetten tot discriminatie. Je zou het bijna vergeten, want in de berichtgeving domineerde vooral de boodschap van Geert Wilders zelf.

Neem de NOS. Wie kort na de uitspraak op de site wilde zien waar de politicus voor veroordeeld was, kwam bedrogen uit. Het belangrijkste nieuws: Video Wilders: ‘Nederland is een ziek land geworden’. De nog voor de uitspraak opgenomen videoboodschap kreeg vijf keer zo veel ruimte op de voorpagina als het bericht over de veroordeling. Later ging alle aandacht naar de reactie van de premier: Rutte: ‘dit land is niet ziek’. Met daaronder een prominente link naar het Wilders-filmpje. Rond half vijf ’s middags verdween het nieuwsbericht over de veroordeling zelfs volledig van de voorpagina. Wél zichtbaar bleven de berichten dat Nederland ziek was, of juist niet.

Belangrijkste nieuws volgens @NOS: reactie Wilders. YouTube-filmpje wordt 1-op-1 doorgeplaatst. Veroordeling staat ergens klein onderaan. pic.twitter.com/3SL24LvrBx

— Lars Duursma (@LarsDuursma) December 9, 2016

Ron Fresen

Op televisie maakte verslaggever Ron Fresen het vlak na de uitspraak nog bonter. Theatraal las hij voor hoe Wilders had gereageerd op Twitter: „Drie PVV-hatende rechters verklaren Marokkanen tot ras en veroordelen mij en half Nederland. Knettergek”. Om direct te vervolgen: „En dat slaat dus op, wat hij noemt, de drie PVV-hatende rechters.” Vijftien seconden later herhaalde hij de term nogmaals: „PVV-hatende rechters”. Misschien was hij bang dat Wilders’ boodschap niet goed zou blijven hangen.

Alsof dat niet genoeg was, sprak hij vervolgens over een „politiek proces” (2x), een „politiek gemotiveerde veroordeling” en een „politieke uitspraak”. Iedereen die ooit heeft geprobeerd om niet aan een roze olifant te denken, weet wat het effect daarvan is. En nee, Fresen zei niet dat het volgens hem een politiek proces was. Maar evenmin nam hij afstand van de suggestie. Hij legde uit dat het dat volgens Wilders wel was (zonder argumentatie) en volgens de rechtbank niet. En concludeerde: „Of het nu wel of niet zo is, laat ik maar in het midden.” Zo liet hij expliciet twijfel bestaan over de integriteit van het OM en de rechtbank. Amerikanen noemen het false balance-verslaggeving: voer bij elke discussie geforceerd een voor- en tegenstander op en je krijgt een vertekend beeld van wat bekend is. We zagen het eerder bij discussies over klimaat en vaccinaties. Alsof een consensus onder wetenschappers of het oordeel van de rechtbank „ook maar een mening” is. Ik zou het knikkendeknieënjournalistiek willen noemen: het resultaat van een diepe angst om weggezet te worden als ‘linkse media’ of ‘elite’.

Hier met beeld: @nos noemt 1x waarvoor Wilders is veroordeeld, @ronfresen herhaalt 3x "PVV-hatende rechters". Wat zou er blijven hangen? pic.twitter.com/vXQxaIlM69

— Lars Duursma (@LarsDuursma) December 9, 2016

Schoon schip maken

De boodschap van Wilders kreeg ook elders alle ruimte. Daags na het vonnis opende De Telegraaf ermee dat Wilders na de verkiezingen „schoon schip” wil maken in Nederland. „Als premier.” De ochtendkrant vond het kennelijk niet nodig om door te vragen. Het bericht werd onmiddellijk overgenomen door de NOS (ja, alweer). Met in alinea vier het volgende zinnetje: „Wat hij bedoelt met ‘schoon schip maken’ wordt overigens niet toegelicht.” Ook NRC Handelsblad nam het bericht over op haar site, zonder dat duidelijk werd wat de nieuwswaarde was van iets waarvan niemand precies wist wat het betekende.

Wilders was ongetwijfeld in z’n nopjes. In het NOS-artikel werd hij liefst zes keer als mogelijke premier genoemd. Ook werd benadrukt dat zijn partij de grootste is in de peilingen. NRC publiceerde halverwege het artikel een tweet van Wilders. We zien een gigantische foto met Wilders, omringd door fans. Erboven: „Ontzettend bedankt voor al uw steun!” Kwaliteitsmedia als gratis reclamezuil.

Dog-whistle politics

Maakt het uit, al die aandacht? Ja. Journalisten bagatelliseren hun invloed op verkiezingen graag, maar uit steeds meer onderzoek blijkt dat meer aandacht leidt tot hogere peilingen – in plaats van andersom. Ook interessant: Harvard-professor Thomas E. Patterson publiceerde deze zomer hoe kiezers een positievere indruk kregen van Donald Trump doordat media in meer dan de helft van alle verslaggeving z’n voorsprong in de peilingen of de grootte van z’n publiek benadrukten.

En dan is er nog iets. Het was geen toeval dat Wilders koos voor de woorden „schoon schip maken”. Met de vergelijkbare leus „drain the swamp” (pomp het moeras leeg) won Trump kiezers voor zich. Het wordt ook wel „dog-whistle politics” genoemd, naar het hoge geluid dat honden wel kunnen horen maar de meeste mensen niet. De verhulde politieke boodschappen hebben een speciale, vaak racistische lading voor ingewijden. Journalisten zouden drie keer moeten nadenken voor ze dergelijke boodschappen een breed platform geven, zéker zolang Wilders weigert toe te lichten wat hij ermee bedoelt.

Bespelen van de media

Het zou oneerlijk en onterecht zijn alle journalistiek over één kam te scheren. De meeste media boden de „dog-whistle” van Wilders geen ruimte. Er is rondom het Wilders-proces uitstekend journalistiek werk verricht, juist ook door NOS en NRC. Maar in de aanloop naar de verkiezingen blijft zorgvuldigheid geboden, zeker waar politici als Wilders zich een meester tonen in het bespelen van de media. Journalisten die voor- en tegenstanders opvoeren zonder ongefundeerde aantijgingen en aantoonbare onzin recht te zetten, stimuleren en belonen degene die het hardst liegt.